Hermafrodiet!

Geef een reactie / 08/07/2022

De term hermafrodiet is verbonden aan het verhaal van Hermaphroditus uit het boek Metamorfosen van Ovidius.

De Metamorfosen of “Metamorphoses” in het latijn, is het bekendste werk van Ovidius. In vijftien boeken vertelt hij ongeveer 250 mythen die met elkaar verbonden zijn. 

Ovidius

Publius Ovidius Naso werd op 20 maart 43 voor Christus in Sulmo, vandaag: Sulmona, een stadje in de Abruzzen, geboren. Als kind uit een vooraanstaande (lees: rijke) familie werd hij naar “de Stad” (lees: Rome) gestuurd voor zijn retorica-opleiding. Dit is te vergelijken met universitaire studies. Hij blinkt daar vooral uit in de suasoria, een oefening waarbij de student zich moet verplaatsen in een historische of mythologische figuur en een rede moest houden zoals die figuur dat in een gegeven situatie zou hebben gedaan. 

Toen Ovidius zo’n 16 jaar was kreeg hij zijn “toga virilis” waardoor hij als volwassen beschouwd werd. Omdat Ovidius tot de ridderstand behoorde, had hij het voorrecht om de toga met de brede purperen zoom te dragen. De romeinse samenleving in die periode leefde onder het bewind van Octavianus die rond die periode (27 voor onze jaarrekening) de eretitel Augustus toeëigende en zich nadien verder profileerde als alleenheerser. De Pax Augusta (de vrede van Augustus) zorgde voor een herstel van vrede en stabiliteit in de interne gezagsverhoudingen. Met de vrede kwam een einde aan de vele burgeroorlogen die het Romeinse rijk teisterden na de moord op Julius Caesar.

Samen met de Pax Augusta streefde Augustus ook naar hervormingen op het gebied van de moraal. Door middel van wetgeving probeerde hij de seksuele moraal strenger te maken, het respect voor het huwelijk te vergroten en het krijgen en grootbrengen van kinderen aan te moedigen. Augustus stelde deze maatregelen voor als een terugkeer tot de traditionele Romeinse waarden en probeerde in samenhang daarmee respect te wekken voor de geïdealiseerde eenvoudige levensstijl van de voorouders. Programma’s die ons vandaag de dag niet vreemd in de oren klinken en doen denken we vandaag alt.right of ultranationalisme noemen.

Moet gezegd dat tijdens deze periode de literatuur een bloei kent als nooit tevoren. Een van de hooggeplaatste vertrouwelingen van de keizer was de Etruskische Gaius Cilnius Maecanas, afkomstig uit de streek rond Arezzo. Hij diende onder keizer Augustus als zijn vervanger bij diens buitenlandse reizen en als een soort minister van Binnenlandse Zaken. 

Deze wist rond zich een hele reeks schrijvers te verzamelen met namen als Vergilius, Horatius en Livius. Later vindt ook Ovidius, na een korte politieke carrière als lid van de Commissie van Drie belast met het gevangeniswezen, een onderkomen bij Maecanas’ opvolger Messalla Corvinus.

Het belangrijkste werk dat in deze tijd ontstaat is de Metamorphosen (Gedaanteverwisselingen): een bundel verhalen uit de Griekse mythologie. De verhalen zijn op zich niet nieuw, ze zijn algemeen gekend. Alleen, giet Ovidius er een nieuwe saus over en maakt ze interessanter. Het werk bestaat uit 15 boeken beginnend bij de schepping van de wereld en eindigend met de apotheose van Caesar. Terzijde: een apotheose is een politieke daad verricht door de opvolger van een overleden keizer om de majesteit van het keizerlijk ambt te versterken, en om, vaak met succes, zich te associëren met een voorganger met een goede reputatie. Recuperatie zouden we dit vandaag noemen.

Hermaphroditus

Het verhaal van Hermaphroditus komt voor in het vierde boek van de Metamorfosen. Het speelt zich af aan het hof van Minyas van Orchomenus, in Boeotië tijdens de feesten ter ere van Dyonisos (Bacchus bij de Romeinen). De drie dochters van de koning weigerden om mee te vieren en bleven thuis spinnen en weven terwijl ze liefdesverhalen vertelden. 

De eerste (naamloze) dochter vertelt een verhaal over de verboden liefde. Pyramus en Thisbe worden verliefd. Hun vaders zijn tegen het huwelijk, dus besluiten ze samen weg te lopen. Thisbe arriveert als eerste op hun ontmoetingsplaats, maar ze vlucht als ze een leeuwin ziet naderen. Pyramus vindt de sporen van een leeuwin en de sjaal van Thisbe. Pyramus denkt dat Thisbe dood is en steekt zijn zwaard in zijn buik, waardoor hij zichzelf doodt. Thisbe keert terug, ziet wat er is gebeurd en doodt zichzelf.

Leuconoe, de tweede dochter, vertelt een ander liefdesverhaal. Na een tip van de Zon betrapt Vulcanus zijn vrouw Venus op een affaire met Mars. Woedend op de Zon omdat hij tegen Vulcanus heeft geroddeld, zorgt Venus ervoor dat hij verliefd wordt op Leucothoe. Leucothoe en de Zon hebben een affaire. De vrouw van de Zon, Clytie, komt erachter en vertelt Leucothoe’s vader wat er aan de hand is. Leucothoe wordt levend begraven en sterft. De Zon verandert haar in wierook, een plant.

Alcithoe, de derde dochter, vertelt het laatste liefdesverhaal. De seksueel avontuurlijke Salmacis begeert Hermaphroditus, maar hij wijst haar af. Ze grijpt hem als hij in haar poel springt, en ze bidt tot de goden om hen één te maken. De goden verhoren haar gebed door Hermaphroditus zacht en vrouwelijk te maken. De natuur van Salmacis wordt een deel van hem. 

Aan het eind van deze verhalen komen de feestvierders naderbij, en Dyonisos metamorfoseert de zusters kregen in vleermuizen en vogels. Nadien wierpen de zusters, gek geworden door hun onbeschaamdheid, lootjes om te bepalen wie van hun kinderen zij zouden opeten. Als vergelding werden hun vrouwelijke nakomelingen op de Agrionia (een jaarlijks festival ter ere van Dyonisos) achtervolgd door de priester van Dionysos. Degene die hij ving mocht doden.

Terwijl de zussen letterlijk weven, weven ze figuurlijk verhalen over onvervulde liefde. Hoewel hun liefdesverhalen over verschillende soorten mensen gaan, draaien ze allemaal om gefrustreerd verlangen. De twee jonge geliefden, Pyramus en Thisbe, worden in hun leven gescheiden door de bezwaren van hun families. Ze komen pas bij elkaar als het te laat is, in de dood. De Zon, die van Leucothoe houdt, kan niets doen om haar te redden van een levende begrafenis. Hij kan haar in een plant veranderen en haar zo een soort wedergeboorte geven, maar dat is een schrale troost. Salmacis’ liefde voor Narcissus is eenzijdig. Zelfs als de goden haar verzoek inwilligen, doen ze dat op een onverwachte en ongewenste manier. Haar versmelten met Narcissus verbiedt in feite het soort liefde waarnaar zij verlangt.

Tiresias

De Metamorfosen staan bol van gender ambiguïteit, en sommige personages transformeren zelfs van het ene geslacht in het andere. De meest opmerkelijke voorbeelden zijn Tiresias in boek 3, Iphis in boek 9, en Caeneus/Caens in boek 12. 

Het verhaal van Tiresias begint als hij twee parende slangen zonder duidelijke reden scheidde door er met een stok op te slaan. In plaats van Tiresias te vergiftigen met verontwaardigd addergif, veranderden de slangen hem op magische wijze in een vrouw.

Tiresias was niet al te blij met hun metamorfose, maar leefde zeven jaar als een vrouw voordat ze een techniek bedacht die haar zou doden of de transitie zou terugdraaien. Omdat het slaan van de slangen eerder had gewerkt, probeerde ze het opnieuw. Het werkte en zij werd weer een man, maar helaas kwam zijn levensverhaal onder de aandacht van twee van de meest omstreden Olympiërs, (Juno voor de Romeinen) en haar man Zeus (Jupiter voor de Romeinen).

Hera beweerde dat ze niet veel meer deed dan Zeus onderhouden, terwijl Zeus beweerde dat hij niet genoeg waar voor zijn geld kreeg. Ze vatten het idee op om hun conflict op te lossen door de enige persoon te raadplegen die hun ruzie kon oplossen: Tiresias. Hij kende  kende immers als geen ander de beide kanten van het verhaal. Tiresias werd onder druk gezet om te antwoorden en zei dat Zeus gelijk had. Hera was woedend en maakte Tiresias blind. Zeus, omdat hij de man wou bedanken, gaf hem de kracht om de toekomst te zien.

Iphis

Het verhaal van Iphis gaat als volgt. De ouders van Iphis, Ligdus en Telethusa waren armen  die een bruidsschat niet konden veroorloven als hun ongeboren kind een meisje zou zijn.

Ligdus besloot dat als zijn kind geen zoon was, ze het zouden doden. Zijn vrouw, de zwangere Telethusa wanhoopte, maar werd midden in de nacht bezocht door de Egyptische godin Isis. Deze raadde haar aan om haar lot te aanvaarden en haar kind te beschermen, ongeacht het geslacht.

Toen Telethusa het leven schonk aan een meisje, verborg ze het geslacht voor haar man en voedde haar dochter op als een jongen. Ligdus noemde het kind Iphis naar zijn eigen vader. Telethusa was blij omdat deze naam genderneutraal is en in ieder geval zou passen ongeacht wat de toekomst brengen zou. Toen Iphis volwassen werd, regelde Ligdus een huwelijk met de mooie Ianthe, de dochter van Telestes.

Omdat ze zich niet bewust was van de waarheid en haar minnaar voor een man hield zoals iedereen dat deed, werd Ianthe verliefd op Iphis. Iphis werd diep verliefd op Ianthe en bad tot Hera om hulp, omdat ze met Ianthe wilde trouwen, maar wist dat het onmogelijk zou zijn omdat ze eigenlijk een vrouw was. Een dag voor de bruiloft bracht de diep bezorgde Telethusa Iphis naar de tempel van Isis en bad tot de godin om haar dochter te helpen. Isis reageerde door Iphis in een man te veranderen. De mannelijke Iphis trouwde met Ianthe en de twee leefden nog lang en gelukkig. 

Caenis

Caenis, tenslotte, is een heel mooi meisje, de dochter van Altrax en geniet van de aandacht van haar vele aanbidders. Echter, zij moet van geen mannen weten en loopt liever langs het strand. Plots wordt ze door Poseidon overmeesterd en verkracht. Ter compensatie mag zij van haar verkrachter een wens doen. Zij wenst in een man te veranderen zodat ze nooit meer kan verkracht worden. Hierop wenst ze een onkwetsbare man te zijn, zodat ze niet meer misbruikt kan worden. Aldus geschiedt, waarbij Caenis ook de naam ‘Caeneus’ krijgt.

Later in de strijd tussen de Lapithen en Centauren speelt Caeneus ook een rol. De strijd begint bij het huwelijk van Peirithoüs en Hippodame, waarbij de Centauren ook waren uitgenodigd. Eurytes, een Centaur die door wijn dronken is, wordt hitsig door de verschijning van Hippodame, en sleurt haar mee. Andere Centauren roven ook elk een vrouw. Hierdoor ontstaat een strijd tussen de Lapithen en de Centauren. Caeneus doodt vele Centauren, waarop de andere Centauren boomstammen werpen op Caeneus, en hij bedolven raakt en zo sterft.

Later ziet Aeneas in de Onderwereld Caeneus, die dan “door het lot” weer in een vrouw is veranderd.

Bronnen

Geef een reactie

Je e-mailadres zal niet getoond worden. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *